آسیای مرکزی پل احیای جاده ابریشم چین

چین که در سالهای گذشته نشست‌های منطقه ای زیادی را با کشورهای آسیای مرکزی برای بهبود مناسبات سیاسی و اقتصادی برگزار کرده است، این بار نیز مقامات این منطقه مهم و استراتژیک را دور خود جمع کرده تا در دنیای بحران خیز کنونی همکاریهای خود را ارتقا دهند. در همین راستا، سومین نشست وزرای خارجه چین و آسیای مرکزی در شهر نورسلطان، پایتخت قزاقستان برگزار شد.

در این نشست وزیرخارجه قزاقستان، وزیرخارجه چین، وزیر خارجه ترکمنستان، وزیر خارجه قرقیزستان، وزیر حمل و نقل تاجیکستان و وزیر خارجه ازبکستان حضور داشتند. طرفین در این اجلاس به اهمیت توسعه هر چه بیشتر همکاری چند جانبه بین دول آسیای مرکزی و چین از نظر حفاظت از صلح و ثبات و امنیت و همچنین رشد اقتصادی ـ اجتماعی قابل تداوم منطقه تاکید کردند. در اجلاس وزرای امور خارجه چین و آسیای مرکزی نقشه راه در برگیرنده همکاری در عرصه امنیتی، ترابری و لجستیکی، انرژی، صنایع، مبارزه با تغییرات اقلیمی، اقتصاد سبز، صنعت فن‌آوری، بهداشت، آموزش، جهانگردی، فرهنگ و موضوعات استراتژیکی مورد تایید قرار گرفت.

وزیرخارجه چین اعلام کرد که کشور متبوعش قصد توسعه همکاری‌های چند جانبه با کشورهای آسیای مرکزی را دارد به گفته وی، در این اجلاس در چهارچوب حسن همجواری، منافع و احترام متقابل در خصوص تلاش مشترک برای آینده، صلح و استقلال آسیای مرکزی توافق حاصل شده است. این مقام چینی تاکید کرد که کشورهای عضو فعالیت و کارکرد گذرگاه چین ـ اروپا به شکلی امن و با ثبات را تامین خواهند کرد. همچنین در این نشست تاکید شد که این کشورها مواضع خود را در مورد وضعیت افغانستان هماهنگ می ‌کنند تا ثبات در این کشور برقرار شود.

نشست «آسیای مرکزی و چین» در سال ۲۰۲۰ به ابتکار پکن ایجاد شد و نشست نورسلطان سومین نشست آن است. هدف از این نشست‌های سالانه، توسعه همکاری‌های منطقه‌ای است. دو دور قبلی نشست‌ها در چین برگزار شده بود و همه اعضا برای توسعه مناسبات اقتصادی و تجاری در آن نشستها توافق کرده بودند و نتایج آن نیز به وضوح قابل مشاهده است و آمارهایی که از رشد مبادلات تجاری سالانه بین چین با آسیای مرکزی اعلام شده است، رشد قابل توجهی را در دو سال گذشته نشان می دهد.

هرچند هیچ یک از اعضای نشست آسیای مرکزی و چین دولت طالبان را به رسمیت نشناخته، اما همه روابط خوبی با این گروه دارند. همه شرکت کنندگان نشست هم قبل از این، از تحرکات گروه‌های تروریستی در افغانستان ابراز نگرانی کرده‌اند. با توجه به اینکه چین و آسیای مرکزی از تهدیدات تروریستی در افغانستان و سرایت آن به منطقه نگران هستند، تلاش می کنند با همکاری منطقه ای با این تهدیدات مقابله کنند. چرا که سرایت ناامنی های افغانستان به این کشورها در شرایط کنونی هزینه های زیادی را روی دوش آنها تحمیل خواهد کرد و لذا تلاش می کنند تا صلح و ثبات در افغانستان برقرار شود. چین در سالهای گذشته بارها میزبان هیئتهای دولت افغانستان و طالبان بود و نشان داد که تا چه اندازه امنیت در افغانستان برایش اهمیت دارد.

وزیر خارجه چین برای اینکه نشان دهد آسیای مرکزی و چین تا چه حد برای یکدیگر مهم و حیاتی هستند در نشست سالانه گفت که چین و آسیای مرکزی مانند لب و دندان به هم نزدیکند، در شادی و غم هم شریکند و شانه به شانه هم به مثابه یک جامعه با سرنوشت مشترک به جلو حرکت می ‌کنند. چنین اظهاراتی نشان از جایگاه استراتژیک آسیای مرکزی برای چینی‌ها حکایت دارد. در این نشست همچنین چهار سند با عناوین اعلامیه مشترک سومین نشست وزرای خارجه چین و آسیای مرکزی، نقشه راه اجرای نشست مجازی، ابتکار تعمیق همکاری در زمینه ارتباط و همکاری میان اعضا، و ابتکار همکاری کشورها در زمینه امنیت داده‌ها با اجماع تمام طرف‌ها به تصویب رسید.

نقش آسیای مرکزی در کریدور انتقال کالاهای چینی به اروپا

اگرچه چین در دو دهه گذشته با افزایش مبادلات سیاسی و اقتصادی با کشورهای آسیای مرکزی نفود خود در این منطقه را افزایش داده است، اما در ماه‌های اخیر به دلیل جنگ اوکراین اهمیت این منطقه برای چینی‌ها دوچندان شده است. از آنجا که چین پیش از این بسیاری از کالاهای خود را از مرز روسیه به اروپا انتقال می داد اما پس از جنگ اوکراین اروپاییها مرزهایشان را به روی روسیه بستند و چین نیز از این اقدام متضرر شده است.

راه‌آهن روسیه که نقش عمده‌ ای در حمل‌ و نقل کالا میان چین و اروپا داشت، هم اکنون تحت تحریم‌های آمریکا و اروپا قرار گرفته است و عملا استفاده از مسیرهای ترانزیتی روسیه امکان پذیر نیست. لذا چین به دنبال یافتن کریدورهای جایگزین برای انتقال کالاهای خود به اروپا می‌باشد که بهترین مسیر و به صرفه ترین آن آسیای مرکزی است. همجواری چین با آسیای مرکزی این امکان را می دهد که کالاهای خود را از مسیرهای ترانزیتی این منطقه به سمت اروپا انتقال دهد. چین در سه ماه گذشته بخش زیادی از کالاهای خود را از کشورهای آسیای مرکزی به سمت ترکیه و از آنجا نیز به کشورهای اروپایی انتقال داده است و مسیرهای حمل و نقل زمینی در آسیای مرکزی اهمیت ویژه ای پیدا کرده اند.

از انجا که چین نیز به این باور رسیده که تحریم‌های غرب علیه روسیه برای مدت زمان زیادی ادامه خواهد داشت، بنابراین استفاده از مسیر روسیه را منتفی می داند و تلاش می کند تا کریدورهای ترانزیتی آسیای مرکزی را تقویت کرده و بتواند در کوتاهترین زمان ممکن کالاهایش را به بازارهای اروپایی انتقال دهد. پس از بحران اوکراین جایگاه آسیای مرکزی در توسعه حمل و نقل جهانی افزایش یافته است و برآوردهای انجمنی که متشکل از شرکت‌ های بزرگ حمل‌ و نقل دولتی در منطقه است، حاکی از این است که انتقال کالا از طریق آسیای مرکزی و قفقاز در سال ۲۰۲۲ در مقایسه با سال قبل از آن با افزایش شش برابری به رقم ۳٫۲ میلیون تن خواهد رسید که بخش عمده آن به خاطر صدور کالاهای چینی از این مسیرها است. با این وجود، چین که برای مدت زمان زیادی باید از مسیرهای آسیای مرکزی استفاده کند درصدد است تا مناسبات خود با دولتهای این منطقه را نیز ارتقا دهد و برگزاری نشستهای سالانه در سطح وزرا و حتی اجلاس سران کشورهای چین و منطقه بر این اساس انجام می شود.

از سوی دیگر، آسیای مرکزی نقش مهمی در طرح «یک کمربند و یک جاده» چین دارد و همه این کشورها در این طرح کلان و جهانی حضور دارند و چینی‌ها به آسیای مرکزی به عنوان مسیر اصلی احیای جاده ابریشم می‌نگرند. در نشست سال گذشته وزرای چین و آسیای مرکزی نیز همه اعضا نسبت به اجرای آزمایشی کمربند و جاده با هم توافق کردند. بنابراین، انتقال کالاهای چینی از مسیر ریلی و ترانزیتی آسیای مرکزی به اروپا می‌تواند آزمونی برای جاده ابریشم جدید چین باشد و در صورت موفقیت، در آینده اجرایی شود.

چین برای رسیدن به این اهداف خود تلاش کرده تا کشورهای این منطقه را، که از لحاظ اقتصادی ضعیف هستند، تقویت کند و در سالهای گذشته سرمایه گذاری های کلانی در بخشهای حمل و نقل و زیرساختهای اقتصادی این کشورها انجام داده است. مبادلات اقتصادی چین با آسیای مرکزی هم سالانه رشد قابل توجهی داشته است و در سال 2021 حدود 45 میلیارد دلار برآورد شده است که نسبت به سال قبل از آن رشد 10 ذرصدی را نشان می‌دهد.  این رقم در سال 2022 به دلیل بحران اوکراین و استفاده چین از کریدورهای آسیای مرکزی می تواند رکورد تازه ای را ثبت کند. چین همچنین از طریق سازمان همکاری شانگهای نیز روابط امنیتی و اقتصادی خود با آسیای مرکزی را توسعه داده است و به دلیل نقش و جایگاه چین در تحولات سیاسی و اقتصادی جهان، رهبران آسیای مرکزی هم با آغوش باز از حضور پکن در کشورهایشان استقبال کرده اند.

وجود ذخایر عظیم انرژی در کشورهای قزاقستان و ترکمنستان برای چینیها اهمیت زیادی دارد و چین در سالهای اخیر بخشی از منابع نفت و گاز خود را از این کشورها تامین کرده است. چین همواره بر صلح و ثبات در آسیای مرکزی تاکید کرده است چرا که با وجود امنیت می تواند طرحهای کلان اقتصادی خود را در این منطقه و برای احیای جاده ابریشم به پیش ببرد. یکی از دلایلی که تاکنون این طرح اجرایی نشده است به دلیل ناامنی ها در افغانستان بود و اگر امنیت در منطقه حکمفرما باشد، با مشارکت کشورهای عضو در این طرح، در مدت کوتاهی جاده ابریشم چین به ثمر خواهد نشست. زیرا بسیاری از زیرساختهای انتقال کالاها در آسیای مرکزی و همچنین ایران مهیا شده است.

رقابت آمریکا با چین

از آنجا که چین و آمریکا در دهه گذشته در همه عرصه های جهانی بایکدیگر رقابت داشته اند، حضور در مناطق راهبردی جهان نیز برایشان اهمیت دارد و آسیای مرکزی هم در این رقابت جهانی حضور دارد.

در سالهای اخیر آسیای مرکزی به دلیل نزدیکی به مرزهای روسیه و چین برای آمریکاییها اهمیت خاصی پیدا کرده است. آمریکا تلاش می کند با روی کار آوردن دولتهای غربگرا در آسیای مرکزی و کشاندن آنها به اردوگاه غرب، فشارها به چین و روسیه را به عنوان دو رقیب اصلی خود افزایش دهد.

هر چند در دو دهه گذشته به دلیل حساسیتهای روسیه و نقش مثبت چین در منطقه، واشنگتن در رسیدن به اهدافش ناموفق بوده است اما پس از جنگ اوکراین آمریکاییها با جدیت طرحهای ناکام خود را پیگیری خواهند کرد. در همین راستا، اخیرا یک هیئتی از مقامات ارشد سیاسی و امنیتی آمریکا به کشورهای ازبکستان، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان سفر کرده اند تا تعاملات خود با این کشورها را ارتقا دهند. هر چند سفر مقامات آمریکایی به آسیای مرکزی با هدف ضربه زدن به روسیه انجام می شود اما مقابله با نفوذ چین نیز یکی از اهداف اصلی واشنگتن است. بنابراین، آمریکا با حضور قدرتمند در آسیای مرکزی تلاش می کند علاوه بر اینکه نفوذ روسیه را در این منطقه کاهش دهد بلکه درصدد است از نزدیک تحرکات چین را نیز رصد کند.

آمریکا به خوبی می داند که اگر چین، روسیه و ایران بایکدیگر متحد شوند می توانند هژمونی رو به افول این کشور در جهان را متزلزل کنند بنابراین تلاش می کند با نزدیک شدن به آسیای مرکزی بتواند مثلث اتحاد علیه خود را تضعیف کند و آسیای مرکزی شاهراه ضربه زدن به آنهاست.

باتوجه به تنشهای اخیر بین آمریکا و چین بر سر تایوان، مقامات آمریکایی درصدد هستند تا به مرزهای چین نزدیک شده و به خیال خودشان حلقه محاصره را علیه این رقیب را تنگتر کنند. از آنجا که چین پس از بحران اوکراین، کریدورهای حمل و نقل آسیای مرکزی را برای حفظ جایگاه اقتصادی خود در اروپا در نظر گرفته است، بدین ترتیب دور کردن آسیای مرکزی از چین و بالا بردن هزینه های این کشور در دستور کار قرار گرفته است. واشنگتن به خوبی از نفوذ فزاینده چین در منطقه آگاه است و فشارهای فزاینده به کشورهای آسیای مرکزی نیز تایید این واقعیت است.

چین که در یک دهه گذشته در رقابت جهانی با آمریکا موفق عمل کرده است، پس از شروع جنگ در اوکراین که سطح تنش‌ها با واشنگتن به نقطه جوش رسیده است، تلاش می کند تا متحدان خود در آسیای مرکزی را بیش از پیش در اردوگاه خود وارد کند و برگزاری نشست‌های منطقه ای و افزایش همکاریهای اقتصادی برای تحقق پروژه احیای جاده ابریشم است که می تواند در صورت موفقیت آمیز بودن، می تواند جایگاه چین در عرصه جهانی را بالا برده و هژمونی رو به افول آمریکا را پس از چند دهه از بین ببرد.